അർദ്ധ രാത്രി ഉണർന്നപ്പോൾ   ഇടി,   മിന്നൽ, കാറ്റ് എല്ലാം ഉണ്ട് അല്ലാഹുവിന് സ്തുതി. മഴപെയ്യുന്നതു കാണാൻ സന്തോഷത്തോടെ ലൈറ്റിട്ടു. ഓടുകൾ അവയെ നനക്കാൻ പോലും മഴയെ അനുവദിക്കാതെ കിട്ടുന്ന വെള്ളത്തുള്ളികൾ പൂർണ്ണമായുംം കുടിക്കുന്നു.   ശരീരം വിയര്‍പ്പ് കൊണ്ട് നനഞ്ഞു. രാത്രിയില്‍ ഇടക്കിടെ ഉണർത്തുന്ന ചൂട് ഒരു വശത്ത്, പകലിലാവട്ടെ പഞ്ചായത്ത് വെള്ളം പാത്രത്തിൽ നിറക്കുമ്പോൾ നോമ്പിന്‍റെ ക്ഷീണം കാരണമുള്ള ചൂട് മറുവശത്ത്.

കുറച്ചു മാസങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് മഴ നിൽക്കാനുളള പ്രാർത്ഥന നടത്തിയ നാം മഴ ലഭിക്കാൻ  എന്താണ് ചെയ്തത്?. 
ചിലർ ശാസ്ത്രീയമായി പറയും "മരം നട്ടു".(മനുഷ്യ-പക്ഷി-മൃഗാദികൾക്ക് ഉപകരിക്കുന്ന വൃക്ഷം നടൽ മതപരമായി ദാനമാണ്). കുളം കിണർ തുടങ്ങിയവ വൃത്തിയാക്കി, മഴ വെള്ള സംഭരണി ഉണ്ടാക്കി എന്നായിരിക്കും മറ്റു ചിലരുടെ ഉത്തരം. 

മറ്റു ചിലർ മതവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട  ചില കാര്യങ്ങൾ ചിന്തിച്ചേക്കാം. "അല്ലാഹുവിൻറെ റഹ്മതായ മഴക്ക് വേണ്ടി (ഖുർആനിൽ മഴക്ക് റഹ്മത് എന്ന പദപ്രയോഗം കാണാം)ദുആകളില്‍ നിരന്തരം അല്ലാഹുവിനോട് ചോദിച്ചു", എന്നവർ പറയും. "ഞങ്ങള്‍ ഇസ്തിഗ്ഫാർ(പാപമോചനം) നടത്തി". 

ഹസനുൽബസ്വരി(റ.അ) യെ കുറിച്ചുള്ള ചരിത്രം ഈ വാക്കിന് ഉപോൽബലകമാണ്. തന്നോട് മഴ, സമ്പത്ത്, കൃഷി സന്താനം തുടങ്ങിയ വിഭിന്ന ആവശ്യങ്ങൾ ചോദിച്ചുവന്നവരോട് ഇസ്തിഗ്ഫാറ് നിർദേശിച്ചതാണ് സംഭവം . ഉസ്താദിൻറെ പ്രശ്ന പരിഹാരത്തിൽ സംശയിച്ച ശിഷ്യർക്ക് മുന്നിൽ സൂറതുന്നൂഹിലെ 10-12 ആയത്തുകൾ പാരായണം നടത്തി സംശയം തീർത്തു. 

തെറ്റുകൾ കരിക്കപ്പെടുന്ന റമളാൻ അസ്തമിക്കാറായി. റഹ്മതിൻറ്റെ പത്തും മഗ്ഫിറതിൻറെ പത്തും വിട പറഞ്ഞു. 
ദുആക്ക് ഉത്തരം പ്രതീക്ഷിക്കാവുന്ന നിസ്കാര ശേഷമുളള പ്രാർഥന, നോമ്പിന്‍റെ അവസാന സമയത്തെ ദുആ,
ദുആസദസ്സുകൾ ഇവയൊന്നും കുറവല്ല. എന്നിട്ടും എന്തു കൊണ്ട് നമുക്ക് അല്ലാഹുവിന്‍റെ മഗ്ഫിറത് കൊണ്ട് അവന്‍റെ റഹ്മതായ മഴ നേടാനായില്ല. 

ഇസ്തിഗ്ഫാറിന്(മറ്റൊരു ഭാഷയിൽ തൗബ:)  ചില നിബന്ധനകളുണ്ട്. ആദ്യമായി അല്ലാഹുവിനോട് അന്യായം ചെയ്തതിന് മനസാ ഖേദപ്രകടനം നടത്തണം. ചെയ്ത തെറ്റോ അതിന് തുല്യമായ മറ്റു തെറ്റുകളോ മേലിൽ ആവർത്തിക്കില്ലെന്ന ദൃഢനിശ്ചയം തൗബയുടെ മറ്റൊരു പ്രധാന ഘടകമാണ്.     
അവർ (സത്യവിശ്വാസികൾ) തെറ്റിലകപ്പെട്ടാൽ അല്ലാഹുവിനെ ഓർക്കുകയും പാപമോചനം നടത്തുകയും ചെയ്യുന്നു. അറിഞ്ഞുകൊണ്ട് തെറ്റിൽ നിൽപുറപ്പിക്കില്ല(ആലു ഇംറാൻ 135) എന്നർഥമുള്ള ആയത്തിന്റെ ഭാഗം മേല്‍ സൂചിപ്പിക്കപ്പെട്ട നിബന്ധനകളിലേക്ക് വിരൽചൂണ്ടുന്നു. 

മനസാനിദ്ധ്യമില്ലാതെയുളള പശ്ചാത്താപം അധര വ്യായാമം മാത്രമാണ്.  അത്തരം പശ്ചാതാപം പൊറുപ്പിക്കാൻ വീണ്ടും ഇസ്തിഗ്ഫാർ നടത്തേണ്ടിവരും.
പള്ളിയിലെ ഇമാമിന്റെ ഇസ്തിഗ്ഫാർ ഏറ്റുപാടുന്നതും മറ്റുള്ളവരോട് കൂടി ആടിച്ചൊല്ലുന്നതും ഇതിൽപെടുമോ എന്ന് സംശയിക്കേണ്ടിയിരിക്കുന്നു. ഇതിനും പുറമെ നമ്മുടെ തൗബക്കു ശേഷം പശ്ചാതാപം നടത്തപ്പെട്ട തെറ്റു തന്നെ പലവുരു നാം ആവർത്തിക്കുന്നില്ലേ.

സൃഷ്ടികളിലെ മറ്റുള്ളവരോടുള്ള (ശരീരം, ധനം, അഭിമാനം ഇവ സംബന്ധിയായ) ബാധ്യതകളിൽ നിന്ന് മുക്തനാകലും തൗബയുടെ നിബന്ധനകളിൽ പെടുന്നു. കടബാധ്യതയുള്ള വ്യക്തിക്ക് മയ്യിത്ത് നിസ്കരിക്കാൻ വിസമ്മതം കാണിച്ചതിലൂടെ മനുഷ്യർ സഹജീവികളുമായുള്ള ബാധ്യതകളുടെ പ്രാധാന്യം പഠിപ്പിക്കുകയായിരുന്നു നബി(സ.അ).

കടംവാങ്ങിയത് തിരിച്ചടക്കൽ, അപഹരിച്ചത് തിരികെ കൊടുക്കൽ ഇതെല്ലാം സാമ്പത്തിക ബാധ്യതകളിൽ ചിലതാണ്. സകാത്ത് നിർബന്ധമായ മുതലുകളിൽ  നിന്ന് അർഹരായവർക്ക് നൽകലും ഇതിൽ പെടും. സകാത്ത് അർഹരുടെ അവകാശമാണ്, മുതലാളിയുടെ ഔദാര്യമാല്ല. സകാതായി നൽകപ്പെടേണ്ട മുതൽ നൽകാതിരുന്നാല്‍ സകാത്തിനർഹനായവൻ സമ്പന്നന്‍റെ സ്വത്തില്‍ പങ്കുകാരനാവുമെന്നാണ് പണ്ഡിതന്മാർ പഠിപ്പിക്കുന്നത്. സകാത്ത് കൊടുക്കാതെ ആ മുതൽ വിറ്റാൽ സകാത്തായി നൽകപ്പെടേണ്ട പാവപ്പെട്ടവൻറെ വിഹിതത്തിൽ വിൽപന സാധുവാകില്ല. ആ വിൽപന തീരെ ശരിയാകില്ലെന്നും അഭിപ്രായമുണ്ട്(മഹല്ലി).



സകാത്തിനെ സമ്പത്തിന്‍റെ അഴുക്കായിട്ടാണ് നബി(സ.അ) വിശേഷിപ്പിച്ചത്(മിശ്കാത്ത്). ആ അഴുക്ക് എടുത്തു മാറ്റിയില്ലെങ്കിൽ സമ്പത്ത് മലിനമാകും. സകാത്ത് എന്ന പദത്തിന്റെ അർതഥമായ ശുദ്ധീകരണം എന്നത് ഇതിലേക്ക് സൂചിപ്പിക്കുന്നു. സകാത്തിന് വളർച്ച എന്നുമർഥമുണ്ട്. ഈ അർത്ഥം ദാനം സമ്പത്ത് വർധനവിന് കാരണമാകുമെന്ന് കുറിക്കുന്നു. അതെ, കോരുന്ന കിണറ്റിലല്ലേ വെള്ളം ഉണ്ടാകൂ. 


നബി (സ.അ) മുൻഗാമിയായ ഒരു ധർമിഷ്ഠന്‍റെ ചരിത്രം വിശദീകരിച്ച് പറയുന്നു. ഒരു യാത്രക്കാരൻ വരൾച്ചബാധിത മേഖലയിലൂടെ നടന്നുനീങ്ങവെ മഴക്കാറിൽനിന്ന് "ഇന്നയാളുടെ തോട്ടം നനക്കൂ" എന്ന ശബ്ദം കേട്ടു. അയാൾ മേഘത്തെ പിന്തുടരുന്നതിനിടയിൽ
മഴവർഷിച്ച് വെള്ളമെല്ലാം ഒരുചാലിലായി ഒരു തോട്ടത്തിലേക്കൊഴുകി. ആ തോട്ടത്തിൻറ്റെ ഉടമസ്ഥൻറെ നാമം മേഘത്തിൽനിന്ന്  നേരത്തെ കേട്ട പേര് തന്നെയായിരുന്നു. ഉടന്‍ അയാളോട് കാരൃം തിരക്കി. അദ്ദേഹം കൃഷിയുടെ വിളവിൻറെ മുന്നിൽ ഒരു ഭാഗം ഭക്ഷണത്തിനും  ഒരു ഭാഗം ധർമത്തിനും മറ്റൊരു ഭാഗം അടുത്ത കൃഷിക്കും ഉപയോഗിക്കുന്നതായി ബോധ്യമായി(മുസ്ലിം). " നിങ്ങൾ ഭൂമിയിലുള്ളവരോട് കരുണ കാണിച്ചാൽ വാനലോകത്തുള്ളവർ നിങ്ങളോട് കരുണയോടെ വർത്തിക്കും " എന്ന നബിവചനം ഇതിനോട് ചേർത്തു വായിക്കാം.

 

'ഞാന്‍ അവന് അമ്പെയ്ത്തു പഠിപ്പിച്ചു. കൈത്തഴക്കം വന്നപ്പോള്‍ അവന്‍ ആദ്യം അമ്പെയ്തതു എന്റെ നേര്‍ക്കായിരുന്നു.'

' അവനെ കവിത രചിക്കാന്‍ പഠിപ്പിച്ചു. സ്വയം രചിച്ചു തുടങ്ങിയപ്പോള്‍ അവന്‍ ആദ്യം ചെയ്തത് എനിക്കെതിരെ ആക്ഷേപഹാസ്യം രചിക്കുകയായിരുന്നു.'

ഒരു പുരാതന അറബി കവിയുടെ പരിഭവം പറച്ചിലാണീ വരികള്‍. ഗുരു നിന്ദയും നന്ദികേടും ഉദാഹരിക്കാന്‍ പലരും ഈ കവിത എടുത്തുദ്ധരിക്കാറുണ്ട്.

സാമൂഹിക ജീവിതത്തില്‍ എല്ലാ കാലഘട്ടങ്ങളിലും ഇത്തരം തിക്താനുഭവങ്ങള്‍ ഗുരുമനസുകളെ പിടിച്ചുലയ്ക്കുന്നതായി കാണാം. കാലത്തിന്റെ മാറ്റങ്ങളൊന്നും മനുഷ്യര്‍ക്കിടയില്‍ ഇത്തരം അരുതായ്മകള്‍ക്ക് അറുതി വരുത്തിയിട്ടില്ലെന്ന് മാത്രമല്ല, നാള്‍ക്കുനാള്‍ നിന്ദയും നന്ദികേടും വര്‍ധിച്ചു വരുന്ന അനുഭവങ്ങള്‍ക്കാണ് ലോകം സാക്ഷിയാകുന്നത്.

സാമൂഹിക ജീവിയായ മനുഷ്യന് ജീവിതത്തിന്റെ ഓരോ ഘട്ടങ്ങളിലും പരാശ്രയത്തിലൂടെ മാത്രമേ ജീവിതം മുന്നോട്ടു നയിക്കാന്‍ കഴിയൂ. മറ്റുള്ളവരെ ആശ്രയിക്കാതെയും സഹായം സ്വീകരിക്കാതെയും ജീവിക്കണമെന്ന് ആരെങ്കിലും ശഠിച്ചാല്‍ അവന് ഭൂമുഖത്ത് നിലനില്‍പ്പില്ല. മരണം പോലും അതിനു പരിഹാരമല്ല. അവന്റെ മൃതദേഹം ഇതരര്‍ക്ക് ശല്യവും ഉപദ്രവവും ആകാതെ സംസ്‌കരിക്കണമെങ്കില്‍ അത് പോലും ചെയ്യേണ്ടത് സഹജീവികളാണ്.

ജനിച്ച ശേഷമുള്ള അവന്റെ ഓരോ ഘട്ടവും കടന്നു പോകുന്നത് മാതാ-പിതാക്കളുടെയും ബന്ധുജനങ്ങളുടെയും അയല്‍ക്കാരുടെയും പിന്നീട് ഗുരുവര്യരുടെയും ശ്രദ്ധയിലും പരിചരണയി ലുമാണ്. ഇതൊന്നും തള്ളിക്കളയാനോ താഴ്ത്തിക്കെട്ടാനോ മനുഷ്യന് സാധ്യമല്ല. കാട്ടുമനുഷ്യനും നാഗരിക മനുഷ്യനും തമ്മില്‍ ചില കാര്യങ്ങളിലൊക്കെ വ്യത്യാസം ഉണ്ടാകാമെങ്കിലും ഇത്തരം ആശ്രയത്വവും കടപ്പാടും അവന്റെ കൂടെ പിറപ്പാണ്.

അത് കൊണ്ട് തന്നെ നമുക്ക്
ഉപകാരം ചെയ്തവരോട് നന്ദിയും കടപ്പാടും സൂക്ഷിക്കുകയെന്നത് പരമ്പരാഗതമായി മനുഷ്യന്‍ ദീക്ഷിച്ചു വരുന്ന ഒരു ഗുണമാണ്. ഇതിനെ നിലനിര്‍ത്താനും പ്രോല്‍സാഹിപ്പിക്കാനുമാണ് മതാചാര്യന്‍മാരും സാന്‍മാര്‍ഗിക നായകരും എക്കാലത്തും ശ്രമിച്ചിട്ടുള്ളത്.

ചിലരോട് നമുക്ക് നേരിട്ട് കടപ്പാടുണ്ടെങ്കില്‍ നാം അറിയാതെ, നമ്മെ അറിയാത്ത പലരുടേയും സഹായങ്ങള്‍ നാം സ്വീകരിക്കുന്നുണ്ട്. നേരിട്ടനുഭവിക്കന്ന ഗുണങ്ങള്‍ക്ക് തിരിച്ചങ്ങോട്ട് നന്ദിയും വിധേയത്വവും പ്രകടിപ്പിക്കുന്നത് പോലെ നമ്മുടെ മുന്‍ തലമുറകളിലൂടെ നമുക്ക് ലഭ്യമായ ഉപകാരങ്ങള്‍ക്കും നേട്ടങ്ങള്‍ക്കും പകരം വരും തലമുറകള്‍ക്ക് വേണ്ടിയുള്ള നമ്മുടെ സേവനങ്ങള്‍ ഒരു തരം കടം വീട്ടലായി മാറുന്നു.

നമ്മെ സൃഷ്ടിച്ചു സംരക്ഷിച്ചു പരിപാലിച്ചു പോരുന്ന സ്രഷ്ടാവിനോടുള്ള നന്ദിയും വിധേയത്വവും എല്ലാറ്റിലും മീതേ മികച്ചു നില്‍ക്കുന്നു. തുടര്‍ന്നു നമ്മുടെ മാതാ -പിതാക്കള്‍ . അവരുടെ ജീവിതത്തിന്റെ പ്രധാന ഘട്ടം നമുക്ക് വേണ്ടി ഉരുകിത്തീരുകയായിരുന്നുവെന്ന് ഓര്‍ക്കേണ്ടതുണ്ട്. അവരുടെ ആശയും പ്രതീക്ഷയും അധ്വാനവും പരിചരണവുമാണ് നാം ഈ നിലയിലെത്തുന്നതില്‍ പ്രധാന പങ്ക് വഹിച്ചത്. അവരോടുള്ള ധിക്കാരവും നന്ദികേടും ഈ ലോകത്ത് തന്നെ ശിക്ഷ ലഭിക്കുന്ന വലിയ പാതകമായി മനുഷ്യത്വത്തിന്റെ അംശവും സത്തയും കൈമോശം വന്നിട്ടില്ലാത്ത ഏവരും അംഗീകരിക്കുന്നു. എനിക്കാരോടും കടപ്പാടില്ലെന്ന് വലിയ വായില്‍ വിളിച്ചു കൂവുന്നവര്‍ പ്രകൃതിപരമായ ഈ അനിവാര്യ പ്രക്രിയയെ പറ്റി അവബോധമില്ലാത്തവരും അല്‍പ്പന്‍മാരുമാണ്.

ഗുരു-ശിഷ്യബന്ധത്തെ
ഏറ്റവും പവിത്രവും അമൂല്യവുമായി കാണുന്ന രീതിയാണ് പ്രാചീന കാലം മുതലേ സമൂഹം സ്വീകരിച്ചിരുന്നത്. മഹാഭാരതത്തിലെ ദ്രോണാചാര്യരും ഏകലവ്യനും തമ്മിലുള്ള ബന്ധം അതിന് ഉദാഹരണമാണ്. തന്റെ ശിഷ്യത്വം ആഗ്രഹിച്ചു സമീപിച്ച ഏകലവ്യനെ ആദ്യം ദ്രോണര്‍ സ്വീകരിച്ചില്ല. പക്ഷെ, അദ്ദേഹം കാട്ടില്‍ ചെന്നു അതേ ഗുരുവിനെ മനസില്‍ പ്രതിഷ്ഠിച്ചു വന്ദിക്കുകയും തന്റെ അഭ്യാസം തുടരുകയും ചെയ്തു. അതിലൂടെ വലിയ പ്രാവീണ്യം നേടിയ ശേഷം നേരില്‍ ചെന്നു ഗുരുത്വത്തിനായി യാചിച്ചപ്പോള്‍ ദ്രോണാചാര്യര്‍ അതിന് ആദ്യം ഗുരുദക്ഷിണ നല്‍കാനാവശ്യപ്പെട്ടു. ശിഷ്യന്‍ തന്റെ വലത് കയ്യിലെ തള്ളവിരല്‍ മുറിച്ച് ഗുരുദക്ഷിണയായി സമര്‍പ്പിക്കാനായിയിരു ന്നു നിര്‍ദ്ദേശിച്ചത്. ഏകലവ്യന്‍ മടിയേതും കൂടാതെ വിരല്‍ മുറിച്ചു നല്‍കിയെന്നാണ് ഐതിഹ്യം.

പ്രവാചക പ്രമുഖനായ മൂസാ(അ) കേവലം ആദ്യാത്മികജ്ഞാനി മാത്രമായ 'ഖദി റി'ന്റെ ശിഷ്യത്വം സ്വീകരിക്കാന്‍ ശ്രമിച്ച കഥ ഖുര്‍ആന്‍ വിവരിക്കുന്നുണ്ട്. 'അങ്ങയ്ക്ക് ലഭിച്ച സാന്‍ മാര്‍ഗിക ജ്ഞാനത്തില്‍ നിന്നല്‍പ്പം ആര്‍ജിക്കാനായി ഞാന്‍ അങ്ങയെ പിന്തുടന്നു കൊള്ളട്ടെയോ ' എന്ന എളിമയും ഭവ്യതയും നിറഞ്ഞ അര്‍ത്ഥനയിലൂടെയാണ് പ്രവാചകന്‍ ജ്ഞാനിയെ സമീപിക്കുന്നത്.

' ഹേ, താങ്കള്‍ക്ക് എന്റെ കൂടെ ക്ഷമിച്ചിരിക്കാനാവില്ല. താങ്കള്‍ക്ക് ഒരു പൊരുളും തിരിയാത്ത നിഗൂഢ പ്രവൃത്തികള്‍ എന്നില്‍ നിന്നുണ്ടാകുമ്പോള്‍ എങ്ങനെ ക്ഷമിക്കാന്‍ കഴിയും?' പ്രതിബന്ധങ്ങള്‍ ചൂണ്ടിക്കാട്ടി അദ്ദേഹത്തെ ആ ഉദ്യമത്തില്‍ നിന്ന് പിന്തിരിപ്പിക്കാനായിരുന്നു, ഖദിറിന്റെ ശ്രമം.

മൂസ നബി നിരാശനായില്ല. എന്നെ ക്ഷമാശീലനായി അങ്ങ് കണ്ടെത്തുമെന്നും ഒരു കാര്യത്തിലും ഞാന്‍ അങ്ങയോട് അനുസരണക്കേട് കാണിക്കില്ലെന്നും വാക്ക് കൊടുത്ത ശേഷമാണ് ശിഷ്യനായി പിന്തുടരാന്‍ ആ പ്രവാചകന് അനുമതി ലഭിക്കുന്നത്.

ഈ പ്രയാണം പക്ഷെ, അധികം നീണ്ട നിന്നില്ല. പ്രഥമ പരീക്ഷണത്തില്‍ തന്നെ മൂസാ നബി പൊരുളിയാന്‍ അക്ഷമനാകുന്നു. 'ഞാനാദ്യമേ പറഞ്ഞില്ല, എന്റെ കൂടെ ക്ഷമിക്കാനാവില്ലെന്ന്?' ഗുരു ശകാരിക്കുന്നു. ശിഷ്യന്‍ പതറുന്നു. പറ്റിപ്പോയി. മറന്നു പോയതാണ്. മറവിയുടെ പേരില്‍ ശിക്ഷിക്കരുതേ!'

ഗുരു മാപ്പു കൊടുത്തു. രണ്ടാമതും പുതിയ വിഷയം വന്നപ്പോള്‍ അവിടെയും മൂസാ നബി നിയന്ത്രണം വിട്ടു. 'അയ്യോ, അങ്ങ് ചെയ്തത് വലിയ പാതകമായിപ്പോയില്ലേ? '

'ഇനിയും ഇടപെട്ടാല്‍ ഒരു ക്ഷമാപണവും സ്വീകരിക്കില്ലെന്നും ഒരു ദയയും കാണിക്കാതെ പിരിച്ചുവിടു'മെന്നായി ഗുരു.

പക്ഷെ, പിന്നേയും മൂസാ നബിയില്‍ നിന്ന് ഇടപെടലുണ്ടായി. 'ഇനി നമുക്ക് പിരിയാം' എന്ന് പറഞ്ഞു ശിഷ്യനെ പറഞ്ഞയച്ചു.ഒപ്പം ചെയ്ത മൂന്ന് നിഗൂഢ വൃത്തികളുടേയും പൊരുള്‍ പറഞ്ഞു കൊടുക്കാന്‍ അദ്ദേഹം മറന്നില്ല.

മറ്റു പല ഗുണപാഠങ്ങള്‍ക്ക് പുറമെ ഗുരു-ശിഷ്യബന്ധത്തില്‍ ദീക്ഷിക്കേണ്ട പ്രധാന മൂല്യങ്ങളെ സംബന്ധിച്ചു കൂടി ആഴത്തില്‍ അറിവ് നല്‍കുന്നുണ്ട് അല്‍ കഹ്ഫ് അധ്യായത്തിലെ ഈ വിവരണം. വിനയം, ക്ഷമ, ആത്മനിയന്ത്രണം, അനുസരണം, വലുപ്പ - ചെറുപ്പം പരിഗണിക്കാതിരിക്കുക, ഉള്‍ക്കൊള്ളാനാവാത്തതിനെ ചോദ്യം ചെയ്യാതിരിക്കുക തുടങ്ങിയ കാതലായ വശങ്ങളിലേക്ക് നേരിട്ട് വെളിച്ചം വീശുക കൂടി ഇത് ചെയ്യുന്നുണ്ട്.

മാതാ - പിതാക്കളും മക്കളും തമ്മിലുള്ള ബന്ധത്തേക്കാള്‍ ഉദാത്തവും മൂല്യവത്തുമാണ് ഗുരു-ശിഷ്യബന്ധമെന്ന് പല മഹാന്‍മാരും ഉണര്‍ത്തുന്നു. കാരണം. മാതാ - പിതാക്കള്‍ മക്കളുടെ ഭൗതിക നിലനില്‍പ്പിന് ഹേതുവാകുന്നുവെങ്കില്‍ ഗുരുവര്യര്‍ അവന്റെ പര ലോക മോക്ഷത്തിനും അന്തിമ വിജയത്തിനും വഴിയൊരുക്കുന്നു. ഈ ലോകജീവിതം താല്‍ക്കാലികവും പരലോകജീവിതം ശാശ്വതവുമാണല്ലോ.

'ഗുരുവിനെ കണ്ടാല്‍ ആദരപൂര്‍വം എണീറ്റ് നില്‍ക്കുകയും അയാളെ ബഹുമാനിക്കുകയും ചെയ്യണം. അധ്യാപകന്‍ പ്രവാചകനാകാന്‍ അടുത്തിരിക്കുന്നുവെന്ന അറേബ്യന്‍ കവി സാമ്രാട്ട് അഹ്മദ് ശൗഖിയുടെ വാക്കുകളും ഇവിടെ സ്മരണീയമാണ്. അധ്യാപകന്റെ റോള്‍ പ്രവാചകന്റേതിന് സമാനമെന്നാണിത് അര്‍ത്ഥമാക്കുന്നത്. ധര്‍മത്തിന്റേയും സംസ്‌കാരത്തിന്റെയും സംസ്ഥാപനമാണല്ലോ രണ്ട് കൂട്ടരിലൂടെയും നിര്‍വഹിക്കപ്പെടുന്നത്.

മനുഷ്യന്‍ വിദ്യയിലൂടെ എത്ര വലിയ ബിരുദങ്ങള്‍ സമ്പാദിച്ചാലും സാമൂഹിക പദവികള്‍ നേടിയെടുത്താലും സ്വന്തം മാതാവിന്റെ മുന്നില്‍ അവന്‍ കേവലം ഒരു ശിശു മാത്രമാണെന്ന് ദാര്‍ശനിക കവിയായ അല്ലാമാ ഇഖ്ബാല്‍ തന്റെ ഉമ്മയുടെ വിലാപകാവ്യത്തില്‍ ഓര്‍ക്കുന്നുണ്ട്. അത് തന്നെയാണ് ഗുരു സവിധത്തിലെ ശിഷ്യന്റ ഭാവവും. അവന്‍ അറിവിന്റെ ചക്രവാളങ്ങള്‍ എത്ര കീഴടക്കിയാലും കൊച്ചുന്നാളില്‍ ആദ്യമായി അവന് ആദ്യാക്ഷരം ചൊല്ലിക്കൊടുത്ത ഗുരുവിന് മുന്നില്‍ അവന്റെ പരിവേഷങ്ങളും പളപളപ്പും ഇറക്കി വച്ചു ഒരു കൊച്ചു കുട്ടിയാവാതെ തരമില്ല. ആ ഗുരു നല്‍കിയ താക്കോല്‍ ഉപയോഗിച്ചാണല്ലാ അവന്‍ അറിവിന്റെ അക്ഷയ ഖനികള്‍ സ്വായത്തമാക്കിയത് 

മുസ്ലീംകൾ പരസ്പരം സഹോദര തുല്യരാണ്. പരസ്പരം സ്നേഹിക്കാനും സഹോദര്യത്തിൽ വർത്തിക്കാനും ഇസ്ലാം നിഷ്കർശിക്കുന്നുണ്ട്. പരസ്പരം സഹായിക്കുന്നതിന്റെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട ഘട്ടമാണ് ഒരാൾ രോഗി ആവുന്ന സമയം. രോഗത്താൽ വലയുന്ന ഒരാളെ സന്ദർശിക്കുന്നത് വഴി അയാൾക്ക് വലിയ ആശ്വാസം നൽകാൻ സന്ദർശകന് സാധിക്കും. മുഹമ്മദ് നബി സ പറയുന്നു, "5 കാര്യങ്ങൾ തന്റെ സഹോദരന് ചെയ്തു കൊടുക്കൽ ഒരോ മുസ്ലിമിനും ബാധ്യതയാണ്. 1.സലാം മടക്കൽ 2.തുമ്മിയവന് തശ്മീത് ചെയ്യൽ (യർഹമുകുമുല്ലാഹ് എന്ന് ദുആ ചെയ്യൽ) 3. ക്ഷണം സ്വീകരിക്കൽ 4. നാല് രോഗിയെ സന്ദർശിക്കൽ 5. ജനാസയെ അനുഗമിക്കൽ ഇവ ഓരോ മുസ്ലിമും തൻറെ ജീവിതത്തിൽ പൂർണ്ണമായും അനുവർത്തിക്കാൻ ബാധ്യസ്ഥരാണ്. മറ്റൊരു ഹദീസിൽ നബി തങ്ങൾ പറയുന്നു, "രാവിലെ സമയത്ത് ഏതെങ്കിലും ഒരു മുസ്ലിം മറ്റൊരു മുസ്ലിമിനെ സന്ദർശിച്ചാൽ വൈകുന്നേരം വരെ അവന്റെ മേൽ മലക്കുകളുടെ പ്രാർത്ഥന വർഷം ഉണ്ടാവുന്നതാണ്. വൈകുന്നേര സമയത്താണ് സന്ദർശിക്കുന്നതെങ്കിൽ അടുത്ത പ്രഭാതം വരെ ആ പ്രാർത്ഥന അവനിൽ പെയ്തിറങ്ങുന്നതാണ്. രോഗിയെ സന്ദർശിക്കാത്തവനെ അള്ളാഹു പരലോകത്ത് വെച്ച് നേരിട്ട് ചോദ്യം ചെയ്യുന്നതാണെന്ന് ഹദീസിൽ പറയുന്നുണ്ട്. അന്ത്യനാളിൽ അല്ലാഹു ചോദിക്കും, "അല്ലയോ ആദം സന്തതി, ഞാൻ രോഗിയായി കിടന്നപ്പോൾ സന്ദർശിക്കാൻ വരാതിരുന്നത് എന്തുകൊണ്ടാണ്? അപ്പോൾ മനുഷ്യൻ പറയും അല്ലാഹുവേ, നിന്നെ എങ്ങനെയാണ് സന്ദർശിക്കാൻ സാധിക്കുക, നീ ലോകരക്ഷിതാവ് അല്ലേ? അല്ലാഹു പറയും എൻറെ അടിമയായ ഇന്ന വ്യക്തി രോഗി ആയിരുന്ന സമയത്ത് നീ അവനെ സന്ദർശിച്ചിരുന്നില്ല, നീ അതിന് തയ്യാറായിരുന്നുവെങ്കിൽ നിനക്കെന്നെ അവിടെ കണ്ടെത്താമായിരുന്നു". അല്ലാഹു വീണ്ടും പറയും, "ഞാൻ നിന്നോട് ഭക്ഷണത്തിന് അപേക്ഷിച്ചപ്പോൾ നീ എനിക്ക് ഭക്ഷണം തരാതിരുന്നത് എന്തുകൊണ്ടാണ്? മനുഷ്യൻ പറയും, "അല്ലാഹുവേ നിനക്ക് എങ്ങനെയാണ് ഞാൻ ഭക്ഷണം തരിക, നീ ലോകരക്ഷിതാവല്ലേ? അല്ലാഹു പറയും, "നിന്നോട് ഇന്ന വ്യക്തി ഭക്ഷണത്തിന് അപേക്ഷിച്ചിരുന്ന സമയത്ത് നീ അവനു ഭക്ഷണം കൊടുക്കാൻ തയ്യാറായില്ല. നീ അവന് ഭക്ഷണം നൽകിയിരുന്നെങ്കിൽ നിനക്കെന്നെ അവിടെ കണ്ടെത്താമായിരുന്നല്ലോ". അല്ലാഹു വീണ്ടും പറയും,"മനുഷ്യാ ഞാൻ നിന്നോട് വെള്ളത്തിന് അപേക്ഷിച്ചപ്പോൾ നീ വെള്ളം നൽകാൻ വിസമ്മതിച്ചിരുന്നില്ലേ? "അല്ലാഹുവേ നിന്നെ എങ്ങനെയാണ് വെള്ളം കുടിപ്പിക്കുക, നീ ലോകരക്ഷിതാവ് അല്ലേ? അല്ലാഹു പറയും,"ഇന്ന വ്യക്തി നിന്നോട് വെള്ളത്തിന് അപേക്ഷിച്ചപ്പോൾ നീ അവന് വെള്ളം നൽകാൻ തയ്യാറായില്ല. അവന് വെള്ളം നൽകാൻ തയ്യാറായിരുന്നെങ്കിൽ നിനക്കെന്നെ അവിടെ കണ്ടെത്താമായിരുന്നല്ലോ". ഈ ഹദീസിൽ നിന്ന് നമുക്ക് കണ്ടെത്താനാവുന്ന വലിയ സന്ദേശം അല്ലാഹുവിനുള്ള ആരാധനകൾ മസ്ജിദുകളിൽ മാത്രം ഒതുങ്ങിനിൽക്കുന്നതല്ലെന്നും ഇസ്ലാമിലെ പുണ്യപ്രവർത്തികൾ സർവതല സ്പർശിയാണെന്നുമാണ്. മനുഷ്യനെ കാണാത്ത, ദുരിതങ്ങളിൽ സഹായം നൽകാത്ത, വേദനകളിൽ ആശ്വാസം നൽകാത്തവരെ അള്ളാഹു പരിഗണിക്കില്ല എന്ന് ചുരുക്കം. മറ്റൊരു ഹദീസിൽ ഇങ്ങനെ കാണാം, ആരെങ്കിലും ഒരു രോഗിയെ സന്ദർശിച്ചാൽ ആകാശ ലോകത്ത് നിന്ന് വിളിച്ചു പറയപ്പെടും, , "നീ ചെയ്തത് എത്ര നല്ല കാര്യം , നിന്റെ ചവിട്ടടികൾ അർത്ഥപൂർണ്ണമായിരിക്കുന്നു, സ്വർഗ്ഗീയ ലോകത്ത് ഇതുവഴി നീയൊരു വാസസ്ഥലം ഉറപ്പാക്കിയിരിക്കുന്നു". ഒരു ഹദീസിൽ ഇങ്ങനെ പഠിപ്പിക്കുന്നു, ആരെങ്കിലും രോഗിയുടെ സവിധത്തിൽ പ്രവേശിച്ചാൽ അവൻ അനുഗ്രഹത്തിൽ പ്രവേശിച്ചിരിക്കുന്നു. ആരെങ്കിലും രോഗിയുടെ സവിധത്തിൽ ഇരുന്നാൽ അവനെ അനുഗ്രഹം പൊതിഞ്ഞിരിക്കുന്നു. രോഗിയെ സന്ദർശിക്കുകയും രോഗിയുടെ അടുത്ത് ഇരിക്കുന്നതിനും രണ്ട് പ്രതിഫലങ്ങളാണ് വാഗ്ദാനം ചെയ്തിട്ടുള്ളത് രോഗിയെ കണ്ട് പെട്ടെന്ന് പോകാതെ അവന്റെ അടുത്ത് ഇരിക്കാനും അൽപ സമയം ചെലവഴിക്കാനും ഇസ്ലാം പഠിപ്പിക്കുന്നു. ഇങ്ങനെ ചെയ്യുന്നത് വഴി അവന് കൂടുതൽ ആശ്വാസം നൽകാൻ സന്ദർശകന് സാധിക്കും. സന്ദർശന വേളയിൽ രോഗിക്ക് ആശ്വാസ വചനങ്ങൾ നൽകൽ വളരെ പുണ്യമുള്ള പ്രവർത്തിയാണ്. നബി തങ്ങൾ പറയുന്നു, "നിങ്ങളെ രോഗിയെ സന്ദർശിച്ചാൽ അവനോട് നല്ല വാക്കുകൾ പറയുക, കാരണം നിങ്ങളുടെ വാക്കുകൾക്ക് മലക്കുകൾ ആമീൻ പറയുന്നുണ്ട്". നബി സ രോഗികളെ സന്ദർശിക്കുമ്പോൾ ഇങ്ങനെ പറയുമായിരുന്നു, "സാരമില്ല ഇൻഷാ അള്ളാ രോഗം ഭേദമാകും". ഇത് പറയുന്നത് കാരണമായി രോഗിയുടെ മാനസികമായ ആരോഗ്യത്തെ ഉത്തേജിപ്പിക്കാൻ സന്ദർശകന് സാധിക്കും. പലപ്പോഴും പല ഗുരുതരമായ രോഗങ്ങളിലും രോഗിയുടെ മാനസികമായ കരുത്ത് അതി നിർണായകമാണ്. രോഗി ഭയന്ന് പോയാൽ രോഗം ഭേദമാക്കാനുള്ള സാധ്യത കുറയുകയും കൂടുതൽ അപകടാവസ്ഥയിൽ എത്തുകയുമാണുണ്ടാവുക. അതുകൊണ്ട് രോഗിക്ക് പോസിറ്റീവ് ഊർജ്ജം പകർന്നു നൽകേണ്ടത് സന്ദർശകന് അനിവാര്യമാണ്. അതാണ് തൊട്ടുമുകളിലെ ഹദീസ് പഠിപ്പിക്കുന്നത്. രോഗിയെ സന്ദർശിച്ചാൽ അവന് വേണ്ടി ദുആ ചെയ്തു കൊടുക്കാനും സന്ദർശകൻ തയ്യാറാവണം. രോഗിയെ സന്ദർശിച്ച് ഇങ്ങനെ 7 പ്രാവശ്യം ഉരുവിടണം أسال الله العظيم رب العرش العظيم أن يشفيك ( അർശിന്റേ രക്ഷിതാവായ ഉന്നതനായ അല്ലാഹുവിനോട് നിന്റെ രോഗം ഭേദമാകാൻ ഞാൻ അപേക്ഷിക്കുന്നു). നബി സ പറയുന്നു, ആരെങ്കിലും ഇങ്ങനെ ചെയ്താൽ ആ രോഗിക്ക് അള്ളാഹു ശിഫ പ്രധാനം ചെയ്യുന്നതാണ്. നബി തങ്ങൾ രോഗികളെ സന്ദർശിക്കുമ്പോൾ തന്റെ വലതുകൈകൊണ്ട് അവരെ തടവുകയും ഇങ്ങനെ പ്രാർത്ഥിക്കുകയും ചെയ്യും, : اللَّهُمَّ رَبَّ النّاس، أَذْهِبِ البَاسَ، واشْفِ أَنْتَ الشافي، لا شِفاءَ إلا شِفَاؤُك، شِفَاءً لا يُغَادِرُ سَقَمَا (ജനങ്ങളുടെ രക്ഷിതാവേ, ബുദ്ധിമുട്ടുകൾ നീക്കിക്കളയണേ, രോഗത്തിന് ശമനം നൽകണേ, നിശ്ചയം നീ മാത്രമാണ് ശമനം നൽകുന്നവൻ, നിന്നിൽ നിന്ന് ഒഴികെയുള്ള മറ്റൊരു ശമനവും ഇല്ല, രോഗം മടങ്ങിവരാത്ത രീതിയിലുള്ള ശമനം നീ ചൊരിഞ്ഞ് നൽകേണമേ)

പരിശുദ്ധ ഇസ്ലാം ഏറെ പ്രാധാന്യം നൽകിയ സ്ഥാപനമാണ് കുടുംബം. സാമൂഹ്യ ജീവിയായ മനുഷ്യന് സന്തോഷദായകമായ ജീവിതം നയിക്കണമെങ്കിൽ കുടുംബം അനിവാര്യമാണ്. 

കൂടുമ്പോൾ ഇമ്പമുണ്ടാവുക  എന്ന കാര്യം അന്വർഥമാക്കി കുടുംബ ബന്ധങ്ങൾ ഊഷ്മളമാക്കാൻ ഇസ്ലാം പഠിപ്പിക്കുന്നു. 

നബി സ പറയുന്നു, "തന്റെ ഭക്ഷണത്തിലും ആയുസ്സിലും  ആരെങ്കിലും വർദ്ധനവ് ആഗ്രഹിച്ചാൽ അയാള് കുടുംബ ബന്ധം ചേർത്തികൊള്ളട്ടെ".

ആർക്കും താല്പര്യമുണ്ടാക്കുന്ന  കാര്യമാണ് തൻറെ ജീവിതോപാധിയിൽ വർദ്ധനവ് ലഭിക്കുക എന്നത്. മനുഷ്യന്റെ സകല നെട്ടോ ട്ടങ്ങളും  കൂടുതൽ സമ്പാദ്യത്തിന് വേണ്ടിയാണ്. ദീർഘായുസ്സ് ലഭിക്കുക എന്നത് മനുഷ്യന്റെ വലിയ ആഗ്രഹവുമാണ്. കാരണം മരണത്തേക്കാൾ   മനുഷ്യനെ പേടിപ്പിക്കുന്ന മറ്റൊന്നുമില്ല. ഇൗ രണ്ട്  കാര്യങ്ങളെ ബന്ധപ്പെടുത്തി കുടുംബ ബന്ധം പുലർത്താൻ റസൂൽ സ്വ പറയുന്നത്  അത് ചെയ്യാൻ മനുഷ്യന് ഏറെ പ്രേരണ നൽകുന്നതാണ്. യഥാർത്ഥത്തിൽ കുടുംബ ബന്ധം പുലർത്തു ന്നതിന് ദീർഘായുസ്സ്, ഉയർന്ന ജീവിത മാർഗം എന്നിവയുമായി നേരിട്ട് ബന്ധമില്ല. ജീവിതത്തിൽ ഒരിക്കൽ പോലും കളവ് പറയാത്ത നബി തങ്ങൾ ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞത് കൊണ്ട് തന്നെ അത് സത്യമാണെന്നതിൽ സംശയമേതുമില്ല.   ഇതിൽ നിന്നും വ്യക്തമാകുന്നത് കുടുംബ ബന്ധം പുലർത്തുക വഴി ആയുസ്സിലും ജീവിത മാർഗത്തിലും വിശാലത ലഭിക്കുന്നത് നേരിട്ടല്ലെന്ന് വ്യക്തം.  

മറ്റൊരു ഹദീസിൽ ഇങ്ങനെ കാണാം  

കുടുംബ ബന്ധം അല്ലാഹുവിന്റെ അർശുമായി ബന്ധപ്പെട്ട്‌ കിടക്കുന്നതാണ്, അതിങ്ങനെ വിളിച്ചു പറയും ആരെങ്കിലും എന്നെ ചേർത്താൽ അല്ലാഹു അവനെ ചേർത്ത് നിർത്തട്ടെ ആരെങ്കിലും എന്നെ മുറിച്ച് കളഞ്ഞാൽ അല്ലാഹുവും അവനെ മുറിച്ച് കളയട്ടെ, 

അർശുമായി  ബന്ധപ്പെട്ട് കിടക്കുക എന്ന പ്രയോഗം അതിന്റെ അനന്യമായ പ്രാധാന്യത്തെ യും അല്ലാഹുവിങ്കൽ അതിനുള്ള അനൽപമായ സ്ഥാനത്തെയുമാണ് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. 

ഒരിക്കൽ ഒരാൾ നബിയുടെ അടുക്കൽ വന്ന് ചോദിച്ചു. നബിയെ, സ്വർഗ്ഗത്തിൽ പ്രവേശനം സാധ്യമാക്കുന്ന ഒരു കാര്യം പറഞ്ഞു തരൂ". നബി സ പറഞ്ഞു, "അല്ലാഹുവിനെ ആരാധിക്കുക, അവനിൽ പങ്ക്‌ ചേർക്കാതിരിക്കുക, നിസ്കാരം നിർവഹിക്കുക, കുടുംബ ബന്ധം പുലർത്തുക. 

അല്ലാഹുവിനെ ആരാധിക്കുക എന്ന മനുഷ്യന്റെ ജന്മ ദൗത്യത്തോടൊ പ്പമാണ് കുടുംബ ബന്ധത്തെ അല്ലാഹു ചേർത്ത് പറഞ്ഞിരിക്കുന്നത്. 

മറ്റൊരു ഹദീസിൽ ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞത് സ്വർഗവുമായി ബന്ധപ്പെടുത്തിയാണ്. നബി തങ്ങൾ മദീനയിലേക്ക്‌ ആദ്യമായി കടന്നു വന്നപ്പോൾ ക്ഷമയോടെ കാത്തിരുന്ന ആബാല വൃദ്ധം ജനങ്ങൾ ത്വലഅൽ  ബദ്റ്‌ ചൊല്ലി സ്വീകരിച്ചു. നബി തിരുമേനി ആദ്യമായി അവരോട് പറഞ്ഞ വാക്കുകൾ ഇങ്ങനെയായിരുന്നു, "ഭക്ഷണം നൽകുക, സലാം വ്യാപിപ്പിക്കുക, കുടുംബ ബന്ധം പുലർത്തുക, ആളുകൾ ഉറങ്ങി ക്കിടക്കുമ്പോൾ നമസ്കാരം നിർവഹിക്കുക, എങ്കിൽ പ്രവേശിക്കാം സ്വർഗത്തിലേക്ക്, പൂർണ രക്ഷയോടെ. 

മദീനയിലെത്തി ആദ്യമായി  നൽകിയ ഈ സന്ദേശത്തിൽ തൌഹീദ്, ശിർക്, ഫർദ് നമസ്കാരം, എന്നതിനെക്കുറിച്ച് യാതൊരു പരാമർശവും ഇല്ല. എന്നാൽ സലാം, ഭക്ഷണ ദാനം, കുടുംബ ബന്ധം പുലർത്തൽ എന്നിവ സ്വർഗ്ഗ പ്രവേശനത്തിന്റെ കാരണമായി പറയപ്പെടുകയും ചെയ്തിരിക്കുന്നു. 

നമ്മുടെ നാടുകളിൽ ചെറിയ വിഷയങ്ങൾക്ക് പോലും ദീർഘകാലം പിണങ്ങി നിന്നും കുടുംബ ബന്ധം വെട്ടി മാറ്റുകയും ചെയ്യുന്നത് ജ്യേഷ്ഠ അനുജന്മാർക്കിടയിൽ തന്നെ വ്യാപകമാണ്. രണ്ട് മുസ്‌ലിംകൾ തമ്മിൽ മൂന്ന് ദിവസത്തി ലധികം മിണ്ടാതിരിക്കുന്നത്‌ അനുവദനീയമല്ലെന്നും അവരിൽ ഏറ്റവും നല്ലവൻ സലാം കൊണ്ട് തുടങ്ങുന്നവനാണെന്നും  മറ്റൊരു ഹദീഥ് പഠിപ്പിക്കുന്നുണ്ട്. 

തന്നോട് പിണങ്ങി നിൽക്കുന്നവരോട് അങ്ങോട്ട് പോയി നന്നാവനാണ് ഇസ്‌ലാം നിർദേശിക്കുന്നത്. 

നബി സ യുടെ അരികിൽ    ഒരു സ്വഹാബി കടന്നു വന്നു. അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു, "പ്രവാചകരേ, എനിക്ക് ഒരു കുടുംബമുണ്ട് ഞാനവരോട് ബന്ധം പുലർത്താൻ ശ്രമിക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും അവരെന്നിൽ നിന്ന് വേർപിരിയാനാണ്‌ ആഗ്രഹിക്കുന്നത്‌". നബി തങ്ങൾ പറഞ്ഞു, "നീ പറഞ്ഞത് സത്യമാണെങ്കിൽ ഇതേ നിലപാട് നീ നിലനിർത്തുന്ന കാലത്തോളം അല്ലാഹുവിങ്കൽ നിന്നുള്ള സഹായം നിന്നിലേക്ക് വർഷിക്കുക തന്നെ ചെയ്യും". 

കുടുംബ ബന്ധം മുറിക്കുന്നത് കാരണമായി വലിയ ഭവിഷ്യത്തുകൾ ആണ് ഉണ്ടാവുക. അതിലേറ്റവും വലിയത് സൽകർമ്മങ്ങൾ അല്ലാഹു സ്വീകരിക്കുകയില്ല എന്നതാണ്. നബി തങ്ങൾ പറഞ്ഞു, "എല്ലാ വെള്ളിയാഴ്ച രാവുക ളിലും ആദം സന്തതികളുടെ സൽകർമ്മങ്ങൾ വെളിവാക്കപ്പെടും, എന്നാൽ കുടുംബ ബന്ധം മുറിച്ച് കളഞ്ഞവന്റെ സൽകർമ്മങ്ങൾ സ്വീകരി ക്കപ്പെടുകയില്ല". മറ്റൊരു ഹദീസിൽ നബി തങ്ങൾ പറ യുന്നു, "ബന്ധം മുറിക്കുന്നവൻ സ്വർഗ്ഗത്തിൽ പ്രവേശിക്കുകയില്ല". ലൈലത്തുൽ ഖദ്റെന്ന ആയിരം മാസങ്ങളേക്കാൾ പവിത്രമായ രാത്രിയിൽ പോലും അല്ലാഹു കുടുംബം ബന്ധം മുറിച്ച് കളയുന്നവന് പൊറുത്തു കൊടുക്കുകയില്ല എന്നാണ് നബി സ തങ്ങൾ പഠിപ്പിക്കുന്നത്. 

ചുരുക്കത്തിൽ, ഇസ്ലാമിക പ്രമാണങ്ങൾ വെച്ച് നോക്കുമ്പോൾ വലിയ കാര്യമാണ് കുടുംബ ബന്ധം ചേർക്കുക എന്നത്. അവ വിളക്കിച്ചേർക്കാനുള്ള ശ്രമങ്ങൾ മുസ്ലിം നിരന്തരമായി ചെയ്തേ തീരൂ. അതിന് വിഘാതമായി നിൽക്കുന്ന സർവ്വ സാഹചര്യങ്ങളെയും വകഞ്ഞ് മാറ്റി മുന്നോട്ട് നീങ്ങുക തന്നെ വേണം.